TürkçeCyprus Turkish Journal of Psychiatry & Psychology Vol.7 Issue.4
Doi:10.35365/ctjpp.25.4.12
DERLEME YAZISI / REVIEW ARTICLE
Yaşla İlişkili Sosyal Bilişsel Gerilemeler Nöropsikolojik Mekanizmalar ve Klinik Yansımalar
Age-Related Declines in Social Cognition: Neuropsyhological Mechanisms and Clinical Implications
Özlem Önder¹
Özet:
Dünyanın yaşlanan nüfusa doğru kayışı hızlandıkça, yaşlanmayla ilişkili bilişsel değişimleri, özellikle de sosyal biliş boyutundaki değişimleri, anlamak çağdaş nörobilim ve geriatri nörolojisinin temel önceliklerinden biri hâline gelmiştir. Bu derleme; empati, duygu tanıma, Zihin Kuramı (ToM) ve sosyal karar verme alanlarında yaşa bağlı değişimlerin sinirsel temellerini bütüncül biçimde özetlemektedir. Prefrontal korteksin (orbitofrontal ve ventromedial alanlar dahil) yanı sıra amigdala, insula ve temporoparyetal kavşakta izlenen yapısal-işlevsel değişiklikler; varsayılan mod, belirginlik ve frontostriatal ağlarla etkileşim içinde sosyal bilişsel performansı belirlemektedir. Bulgular, duygusal ve bilişsel empatide yaşla birlikte hafif fakat tutarlı azalmalar olduğunu; korku, öfke ve üzüntü gibi olumsuz duyguların tanınmasında doğruluğun gerilediğini göstermektedir. İnanç ve niyetlerin çıkarımı için kritik olan ToM özellikle yürütücü yük arttığında zayıflamakta; risk değerlendirmesi, ödül duyarlılığı ve ahlaki yargıda görülen kaymalar ise prefrontal ve orbitofrontal sistemlerdeki dejeneratif/diskonneksiyon süreçleriyle paralellik göstermektedir. Olası mekanizmalar arasında dopaminerjik ve oksitosinerjik düzenleme farklılıkları, vasküler ve inflamatuvar yük, beyaz cevher mikroyapısında bozulma ve ağlar arası verimlilikte azalma sayılabilir. Klinik açıdan, hedeflenmiş sosyal biliş ölçümlerinin nöropsikolojik değerlendirmelere eklenmesi; erken ve sinsi gerilemeyi yakalamayı, ayırıcı tanıyı güçlendirmeyi ve kişiye özgü bakım planlamasını iyileştirmeyi mümkün kılar. Gelecek araştırmalar için öncelikler; boylamsal-çok modlu tasarımlar, kültürel açıdan duyarlı ve ekolojik geçerliliği yüksek görevler, yaşlı yaşam evresi boyunca uyumlu normlar ve bilişsel eğitim-sosyal katılım-nöromodülasyon temelli müdahale çalışmalarının sistematik olarak sınanmasıdır. Böylelikle sosyal bilişin sinirsel mimarisinin yaşlanma sürecinde nasıl yeniden şekillendiği daha açık biçimde anlaşılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sosyal biliş, Yaşlanma, Empati, Duygu tanıma, Zihin Kuramı, Karar verme, Bilişsel gerileme
1Assist. Prof. Dr., Near East University, Faculty of Medicine, Department of Neurology, Nicosia, TRN Cyprus, E-mail: [email protected], Orcid Id: 0000-0002-7133-9808
Address of Correspondence/Yazışma Adresi: Özlem Önder, Department of Neurology, Faculty of Medicine, Near East University, Nicosia, TRN Cyprus, E-mail: [email protected]
Date of Received/Geliş Tarihi: 07.12.2024, Date of Revision/Düzeltme Tarihi: 22.10.2025, Date of Acceptance/Kabul Tarihi: 23.10.2025, Date of Online Publication/Çevirimiçi Yayın Tarihi: 15.12.2025
Citing/Referans Gösterimi: Önder, Ö. (2025). Age-Related Declines in Social Cognition: Neuropsyhological Mechanisms and Clinical Implications. Cyprus Turkish Journal of Psychiatry & Psychology, 7(4), 430-437.
© 2025 Yazar (lar). Kıbrıs Ruh Sağlığı Enstitüsü / Kıbrıs Türk Psikiyatri ve Psikoloji Dergisi (www.ktppdergisi.com) tarafından yayınlanmıştır. Bu makale, Creative Commons Attribution 4.0 lisansının hüküm ve koşulları altında dağıtılan, orijinal çalışmanın uygun şekilde alıntılanması ve ticari amaçla kullanılmaması koşuluyla, herhangi bir ortam veya formatta kullanıma, paylaşmaya, uyarlamaya, dağıtmaya ve çoğaltmaya izin veren açık erişimli bir makaledir. https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/